“Bütün Kişilerin Zorla Kaybedilmeden Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme” 20 Aralık 2006 tarihinde Birleşmiş Milletler (BM) Genel Kurulu tarafından kabul edildi. 2011 yılında 30 Ağustos Birleşmiş Milletler (BM) tarafından “Uluslararası Zorla Kaybedilenler Günü” ilan edildi. Her 30 Ağustos’ta kayıp yakınları ve insan hakları savunucuları, eylemleriyle kayıpların akıbetini öğrenmeyi ve faillerin cezalandırılmasını talep ediyor.
‘Gece ve sis ile başladı’
Dünyada zorla kaybetmenin bilinen ilk örnekleri, Adolf Hitler yönetimindeki Nazi Almanya’sında görüldü. Nazi Almanya’sının 1941’de kabul ettiği Nact und Nebel Decree (Gece ve Sis Kararnamesi) ile işgal edilen bölgelerdeki direnişçilere yönelik kaçırma eylemleri gerçekleştirildi ve kaçırılan insanların birçoğu herhangi bir yargılama yapılmadan katledildi.
Zorla kaybetme, 60 ve 70’li yıllarda ise özellikle Latin Amerika’daki diktatörlüklerin sistematik bir biçimde uyguladığı bir yöntem haline geldi. Brezilya, Arjantin, Bolivya, Şili ve Uruguay gibi ülkelerde sayısı 10 binlerle ifade edilen insan kaybedildi. Sri Lanka’da, BM İnsan Hakları Komisyonu’na bildirilen kayıp sayısı ise 122 bin 302’dir.
Beyaz Toroslar, asit kuyuları…
Zorla kaybetmenin en çok yaşandığı ülkelerden biri diğeri ise Türkiye. 1980 darbesi sonrası ve 90’lı yıllarda zorla kaybetme neredeyse rutin bir uygulama haline getirildi. Beyaz Toros’ların kayıplarla özdeşleştiği bu dönemde, polis ve askerlerin yanı sıra “derin devlet” diye tanımlanan yapılar tarafından da çok sayıda “faili meçhul” cinayet işlendi. Zorla kaybetme ve “faili meçhul” cinayetler özellikle 90’lı yıllarda Kurdistan’da yoğun olarak devreye konuldu. Dava açılabilen olaylarda ise, cezasızlık politikası uygulandı ve ceza alan olmadı. Birçok dosya zamanaşımına uğrayarak yargı süreci bitirildi.
Plaza de Mayo Anneleri
Zorla kaybettirme politikasına karşı hem Türkiye hem de dünyada mücadele gelişti. Arjantin’de Plaza de Mayo Anneleri, 1977’de birkaç kişiyle başlattıkları eylemlerini cunta yönetiminin baskı ve saldırılarına rağmen yıllar içerisinden binlere ulaştırarak, kaybedilen 30 bin kişinin akıbetini sordu. Plaza de Mayo Anneleri, başlarına evlatlarını temsil eden beyaz tülbentler taktı. Şili’de de Agrupacion Hareketi, Pinochet askeri yönetiminin kaybettiği yüzlerce kişi için yıllarca mücadele verdi. Kaybedilenlerin fotoğraflarıyla yürüyüşler gerçekleştirildi, açlık grevleri yapıldı. Mücadele ise, askeri yönetim gittikten sonra da devam etti.
Cumartesi Anneleri
Plaze de Mayo Anneleri’nin adalet talebinin Kurdistan ve Türkiye coğrafyasında yansıması Cumartesi Anneleri\İnsanları oldu. Anneler ve insan hakları savunucuları, 1995’ten bu yana “mezar yerimiz” dedikleri Galatasaray Meydanı’nda yakınlarının fotoğrafları ve karanfillerle zorla kaybedilenlerin akıbetini ve faillerini sormayı sürdürüyor. Eylemleri yasaklanıp defalarca gözaltına alınıp, işkence gören Cumartesi Anneleri’nin, haklarında açılan sayısız dava ve yargılamamalara rağmen çocuklarına ve torunlarına miras bıraktığı eylemi, 1013 haftadır devam ediyor.
‘Bir mezar taşı olduğunu biliyoruz’
1995’te Avcılar’daki evinin önünden ellerinde telsiz ve silah olan kişilerce kaçırılan Fehmi Tosun’un eşi Hanım Tosun, yıllardır Galatasaray Meydanı’nda mücadele ediyor.
Mezopotamya Ajansı’ndan Yeşim Tükel’e konuşan Hanım Tosun, “Onlara ulaşıp defnettiğimiz zaman hiç olmazsa artık bir mezar taşının olduğunu biliyoruz. Yani sevdiğin bir insanın canı ortada yok. Başına ne geldiğini bilmiyorsun. Gözaltına alındığını biliyorsun ve bir daha kendisinden haber alamıyorsun. Belli bir zamana kadar beklediğiniz bir şey var. Bekliyorsun ama belli bir süreden sonra umudun kesiliyor. Mücadele vermek gerekiyor. 30 Ağustos’ta o günlerden biri. Cumartesi Anneleri olarak Galatasaray Meydanı’nda kayıplarımızdan bir haber alabilmek için büyük bedeller ödedik. Cumartesi Anneleri’nin mücadelesi tüm dünyada uluslararası bir mücadeledir” ifadelerini kullandı.
‘Aramaktan vazgeçmeyeceğiz’
Türkiye’ye demokrasinin gelebilmesi için zorla kaybedilenler ve “faili meçhul”e gidenleri için adaletin sağlanması gerektiğini söyleyen Tosun, “Kimsesizler mezarlığında yatan o insanların hiçbiri sahipsiz değil. Hepsi bir anne, babanın evlatlarıdır, onların aileleri var. Onları unutmadık, unutmayacağız. Devlet bir an önce o arşivlerdeki numaraları bize açıklasın, kayıplarımızın kemikleri nerdeyse bize göstersinler. 30 Ağustos’ta da bütün kayıplarımızı saygıyla, sevgiyle, minnetle anıyoruz. Nerede yatıyorsanız biz sizi aramaktan vazgeçmeyeceğiz” diye vurguladı.