TAMER ÇİLİNGİR yazdı: Pontos’ta karşımıza çıkan Türk ırkçılığı, gericilik, yozlaşma ancak Pontos insanının kendi geçmişiyle yüzleşmesiyle sonlandırılabilir. Bu yüzleşme de kuşkusuz çok sancılı ve çatışmalı olacaktır. Ama bu yüzleşmeyi dışardan müdahalelerle değil, kendi iç dinamiğiyle becerebilir Pontos insanı.
TAMER ÇİLİNGİR
(…)
Maçka bir noktadır Türkiye haritasında,
Osmanlı’nın vergi defterlerinde geçer adı,
önemsizdir yağı, bol yumurtası, peyniri,
bir de delice balı vardır ilkçağlardan beri,
saray mutfağında bilinir
Maçka`yı, Maçkalıyı bundan öte tarih ne bilir? (…) der İsmet Zeki Eyüboğlu bir şiirinde.
Oysa tarih Maçka’yı da, Maçkalıyı da iyi bilir; ve dahi İsmet Zeki Eyüboğlu da iyi bilir ama yazmaz, yazamaz.
Resmi tarih birçok gerçeği gizlediği gibi Maçka’nın Rum kimliğinden ve 1914-1923 yılları arasında yaşadıklarından pek bahsetmez.
Aynı Maçka yıllar sonra ( 1980 öncesinde) devrimci/sosyalist muhalefetin önemli bir merkezi olarak ’küçük Moskova’ sıfatıyla anılacaktır.
Trabzon Maçka’da bir süredir yaşanan silahlı çatışma haberlerine tanık oluyoruz. Son olarak 11 Ağustos 2017 tarihinde Maçka’da erzak edinme amacıyla bir köyde fark edilen silahlı gruba yönelik arama sırasında 16 yaşında bir çocuğun ve bir astsubayın öldüğü bir çatışmanın haberini aldık. Daha önceki yaşanan çatışma/eylemleri üstlenen HDBH (Halkların Birleşik Devrimci Hareketi) henüz bu son olaya ilişkin açıklama yapmadı. HDBH kendisini tanımladığı bir bildiride, “İşbirlikçi-faşist AKP ve TC egemenlik sistemine karşı … emperyalizme, kapitalizme, faşizme, şovenizme ve ırkçılığa karşı halklarımızın demokratik ve özgür geleceğini kazanmayı hedefliyoruz… sistemle bütünleşen faşist AKP’nin toplumsal dayanakları ile birlikte halkın devrimci gücüyle yıkılmasını zorunlu görüyoruz”
denilerek kardeşlik ve birlikte mücadele çağrısı yapılıyor.
Yüz yıl önce büyük bir soykırımın (Pontos Rum Soykırımı 1914-1923), ardından mübadelenin (1923 Lozan Anlaşmasıyla zorunlu göç) ve Cumhuriyet’le birlikte asimilasyonun yaşandığı ama hala Rumcanın anadil olarak birçok köyünde var olduğu Pontos şehri Trabzon’un Maçka ilçesinde gerçekleştirilen eylemler bu tarihsel arka planı ve onun sonucunda oluşan toplumsal yapıyı tanımaktan ve temsil etmekten çok uzaktır.
Pontos’ta yüz yıl önce yaşanmış soykırımdan, mübadeleden ve asimilasyon sürecinden bihaber yapılan kardeşlik ve birlikte mücadele çağrıları da boşluktadır.
Eğer Pontos’ta bir devrimci, demokrat halk hareketi isteniyorsa bu dışardan dayatma ile gerçekleştirilemez. Kaldı ki zaten yapılan açıklamalarda böyle bir niyet de yoktur. Pontos ile ilgili, Pontos’un yüz yıllık tarihi ile ilgili tek bir açıklama dahi yoktur.
Bütün mesele ‘…AKP’nin toplumsal dayanakları…’na indirgenmiştir.
Peki 100 yıllık cumhuriyet tarihinin dayanakları? 353 bin insanın hayatına mal olan soykırım? Pontos’tan 200 bin insanın binlerce yıllık topraklarını terk etmek zorunda oluşu? Geride kalanların ‘en iyi Türk’, ‘en iyi Müslüman’ olduklarını ispat etme çabaları?
Tüm bunları yok sayıp yapılacak kardeşlik çağrıları nasıl bir karşılık bulabilir ki?
Pontos’ta karşımıza çıkan Türk ırkçılığı, gericilik, yozlaşma ancak Pontos insanının kendi geçmişiyle yüzleşmesiyle sonlandırılabilir.
Bu yüzleşme de kuşkusuz çok sancılı ve çatışmalı olacaktır. Ama bu yüzleşmeyi dışardan müdahalelerle değil, kendi iç dinamiğiyle becerebilir Pontos insanı.
HBDH’nin Maçka’da yaşanan çatışmalara/eylemlere ilişkin yaptığı iki açıklama var: 19 Temmuz 2016 ve 16 Mayıs 2017 tarihinde olanlara ilişkin. Yapılan eylemlerin 14 Temmuz 2015’te Suruç’ta yaşanan katliamda, Dersim’de ve Kobani’de öldürülen devrimciler için olduğu söyleniyor.
Bu açıklamalar Pontos’ta yaşayanlara ulaşmamıştır bile. Ulaşsa da bu bildirilerde yazılanlarla ne Pontos coğrafyasındaki insanlar bilinçlenir ne de kendi geçmişleriyle yüzleşebilirler. Onların gerçeklikleriyle doğrudan ilgisi yoktur açıklamaların.
Tüm yozlaşmaya rağmen Pontos meselesi ise orada herkesin doğru ya da yanlış anlayabileceği bir meseledir. Pontos’a ilişkin söylenebilecek doğrulara da tepki göstereceklerdir ama bu onların kendi meselesidir.
Maçkalıların yüzleşmesi gereken tarih
Genelde Pontos’un özelde Trabzon Maçkalıların yüzleşmesi gereken tarih ancak bilimsel olarak ele alınıp doğru kaynaklardan okunarak ortaya konabilir. İşte Maçka’nın 100 yıl öncesinde yaşanan katliam ve direnişlerine ait kısa bir dönemin hikayesi…
Osmanlı Birinci Dünya Savaşından yenik çıkmış ve Mondros Mütarekesi’ni imzalamıştır.
Mütareke’nin ilk günlerinden itibaren Maçka ve civarındaki köyler, büyük bir baskı altındadır. Hiçbir yerde can ve mal güvenliği yoktur. Etrafta silahlı Türk çeteleri dolaşmaktadır ve köylüler, bunların eline geçme korkusuyla, bir köyden diğerine gitmeye cesaret edemezler. Kır bekçileri her gün Hristiyanlara kötü davranmakta, işkence ederek, istedikleri her şeyi çalmaktadır. Bu arada hükümet mekanizması, karışıklık ve dağınıklık içindedir.
Bu günlere ilişkin Kara Kitap adlı eserde şu iki olaydan söz edilir.
“30 Ekim 1918’de silahlı bir Türk çetesi Livadia köyüne saldırdı, köyü kelimenin tam anlamıyla talan ettiler ve Zoe A. Vassiliadou adındaki hanımı öldürdüler.
1 Kasım 1918’de diğer bir Türk soyguncu çetesi, Cotylia köyüne saldırarak, köyü yağmaladılar.”[1]
Dönemin zalim Türk çetecileri, Trabzon ve Gümüşhane’de Rumlara yönelik soygun, tecavüz ve katliamlar yaparken bu çetelere karşı en büyük direniş Kurtoğlu’nun başını çekiği partizanlardan gelir.
1919 yılının Ocak ayının ilk günlerinde (Vazelon Manastırı tarafından idare edilen) “Kremasti” rahibe manastırı Türk çeteler tarafından basılıp, kapı ve pencereler dahi sökülüp götürülerek, tahrip edilir. Aynı anda Trabzon’dan Santa’ya gitmekte olan 100 kadar erkek ve kadınlardan oluşan Santalılara saldırırlar. Yedi erkek ve üç kadını öldürürler.
1919 Ocak ayı sonlarında Santalı Gabriel Passalidis adlı bir Santalının cesedi “Kimisli” denilen yerde bulunur.
7 Mart 1919’da Ghempoura’nın Ouz köyüne gitmekte olan iki Santalı aile bir çetenin saldırısına uğrar ve hayatlarını kaybederler.
Musa Sapan, Sait Ağa ve Süleyman Kalfa diye bilinen çete liderleri Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkıp Rumlara yönelik soykırımı planını başlattığında özellikle Maçka ve çevresindeki Rumlara yönelik saldırılarını arttırırlar.
Maçkalı (Santa) Kaptan Kurtoğlu
Kurtoğlu Öklid (Ευκλείδης Κουρτίδης / Euclides Kourtidis) 1885 Santa doğumludur (o yıllarda Maçka’ya bağlı olan Santa, bugün Gümüşhane sınırları içindedir).
Kurtoğlu, Doğu Pontos’un partizan örgütlenmeleri içinde efsanevi bir isimdir. 1918 yılında dağlara çıkan Kurtoğlu, 1919 yılının sonlarına doğru Santa, Maçka, Sürmene ve Yomra’da dolaşan partizan gruplarının kaptanıdır.
Batum’da bulunan Pontos sürgünleri olan bitenin farkındadırlar ve acil bir örgütlenmeye ihtiyaç olduğunu düşünürler. Theodosis Himonidis savunma amaçlı bir örgütlenme oluşturmak amacıyla Trabzon’a gönderilir. Trapezunta Enosis adı verilen Trabzon Birliği adlı örgütlenme oluşturulur. Maçka, Yomra ve Santa’dan gelen direnişçi Rumların katıldığı toplantı sonucu Theodosis Himonidis başkan, Giannis Spatharos, Abraam Kalaitzidis (Kalaycıoğlu), Christos Sevastidis ve Öklid Kurtoğlu yöneticiler olarak seçilirler.
Kurtoğlu aynı zamanda Ischantanton bölgesinin silahlı direniş komutanı yani kaptanı ilan edilir. Yardımcıları Georgios Goniadis ve Perikles Koufatsi adlı partizanlardır. Partizanlar köylüleri de kendilerini savunmaları için örgütlerler. Artık gece gündüz tüm köylerde nöbet tutulmaya başlanır. Hendekler kazılır, barikatlar oluşturulur. Silah olarak kullanılabilecek her şey bu hendek ve barikatlara taşınır.
Maçka Piskoposu’nun mektubu
8 Temmuz 1919’da, Cevizlik-Hamsiköy yolunun yakınındaki Kirli-Kilise’de Hüseyin adlı bir Türk öldürülür. Öldürenler Türk soygunculardır fakat Türkler bu suçu Hristiyan köyü Hortocopi’de yaşayanların işlediğini bahane ederek, her türlü şiddet, hırsızlık ve tecavüz eylemine başvurur. Maçka Piskoposu, 9 Temmuz’da bu olaylar hakkında şöyle yazar:
“Cinayetin ertesi günü, gün doğumundan üç saat önce, kır bekçileri Cevizlik’ten Hortocopi’ye gelerek, Vali’nin emriyle, köyün ileri gelenlerinden üç kişiyi istediler. Bunlardan birini aldıktan sonra, ikinci kişi K. Evghenides’in evine doğru giderlerken, birdenbire köyün merkezinde silah sesleri duyuldu. Köylülerin katliama uğrama zamanı gelmişti ve büyük bir dehşet içinde karılarını ve çocuklarını yakındaki ormana götürerek, orada saklandılar. On beş dakika geçmemişti ki, komşu Türk köylerinden ve uzak yerlerden gelen 100 Türk çetecisi Hristiyan köyüne girdiler. Evleri talan ederek geride kalmış olanları merhametsizce dövdüler. Bunlardan dokuzu, çeşitli işkencelerden sonra Cevizlik hapishanesine götürülerek üç gün boyunca dövüldüler.
Çeteciler öyle vahşi bir intikam arzusuyla köye girdiler ki Palassa Papagherides, George Papagherides, Constantine Havianitis, Kyriaki Carayannidou, Aristocles Hacı Petrou, Apostolos Hacıdakis, Sohia Apostolides, Elizabeth Hacı-Panaghi, Anastasios Lamprianides, Anasta Carteridou, Christopher Caraghiozides, Anastasios Michaelides, Apostolos Christophorides, Kyriaki Caffedzoğlu, Anasta Vassiliadou ve Paressa Tsahouridou’nu acımasızca döverek yaraladılar. Birçok kadına ve bakirelere tecavüz edildi. Bunlar arasında Kyriaki Papagheridou, Calliopi Apostolidou ve Kyriaki Carayannidou bulunuyordu. Sözü edilen cinayet, bu çevrede yaşayan Türklere, benim köylerimdeki barışsever, silahsız Hristiyanlara karşı kötü niyetlerini gösterme fırsatı verdi. Benim cemaatlerimin başındakiler, çetelerin hazırlandığını ve bütün Türklerin köylerimize yeni saldırılar yapmak için, silahlanmakta olduklarını gördüler. Dolayısıyla, Trabzon’daki İngiliz ve Fransız komisyonlarına bu tehlikeler hakkında bilgi verme ihtiyacını duydular ve can, mal ve onurlarının korunması için gereken önlemlerin alınmasını istediler.”[2]
Cevizlik’teki ceza mahkemesi, yukarıda belirtilen cinayetin failleri olarak (Sachnoeli) Kyriakos Amanatides, (Daniachalı) John Calaidjoghlou ve (Hamourili) Panayotis Marmanides’i mahkum eder. Ancak 27 Ağustos 1919’da, Trabzon’daki üst hukuk mahkemesi bu üç kişiyi suçsuz bulur ve serbest bırakır. Bu üç kişiden Panayotis Mannanides, evine gittiğinde öldürülen Hüseyin’in yeğeni Hasan kendisini görmeye gelir. Hasan’ın yanında diğer başka bir Türk vardır. Misafir edildikten sonra evden ayrılırken, evin içerisindeki insanlara ateş ederek Panayotis ve babası Evstathios’u öldürürler. Aynı ayın 12’sinde Skelia ilçesinde Piskopos’un temsilcisi, yarım saat uzaklıktaki tarlasında öldürülür.
23 Kasım 1919’da, Romanes köyünde bir grup soyguncu John Tagtevernides’in evine girerek kendisini öldürür. Tagtevernides, Galliana (Galyan) ilçesinde Piskopos’un temsilcisidir. Mustafa Yetimoğlu liderliğindeki bu çete, düzenli olarak, şiddet eylemlerini sürdürür ve bu bölgenin köylülerini haraca bağlar. 1920 Ocak ayında, Koutsilanta köyünden Apostolos Emmanuelides’e işkence yapıp, kendisinden istedikleri 100 lirayı vermesi için, ellerini ve ayaklarını yakarlar.
Sürmeneli Rumlardan yurtlarından ayrılma talebi
Bütün bu olanlar Rumlar içerisinde büyük bir korku oluşturur ve birçoğu yaşamından endişe ederek binlerce yıldır yaşadıkları topraklardan ayrılma talebinde dahi bulunurlar.
3 Mart 1920 tarihli bir raporda, Hamsiköy’de kalan Bahri ve Ali adlı askeri görevliler, köylülere hakaret etmek, dövmek, yaralamak ve mallarını yağmalamakla suçlanır. Bu durum, asker ve Türk çetecilerin bu yönde işbirliği yapmaları sonucunda, özellikle Sürmene bölgesinde daha belirgindir. Bu bölgedeki birçok cemaatin ileri gelenleri tarafından imzalanmış bulunan 23 Mayıs 1920 tarihli bir rapor, durumu şöyle belirtiyor:
“Bu bizim için var olma sorunudur. Yaklaşmakta olan tamamen imha edilmekle karşılaşma tehlikesi, bizi, umutsuzluk çanlarını zorlanmaktadır. Yeniden işgalden bu yana, ne onurumuz bırakıldı, ne de mülkümüz. Binlerce vahşet, tehdit, karalama ve haince hileler bize uygulandı. Durum daha da kötüye gidiyor. İşlerin düzeleceğine ilişkin hiçbir umudumuz yoktur ve güvenliğimizin sağlanması veya iktidarda olanların bizi insan değil, hayvan gibi gördükleri bu bölgelerden serbestçe ayrılmayı talep etmek için, umutsuz çığlığımızı yükseltiyoruz. Barışsever insanlar olan bizler, haraç verme, hırsızlık, keyfi el koymalar, hasarlar ve yangınlara kadar her çeşit talana maruz kaldık.
En azından hayvanlar gibi yaşamımıza izin verileceğini ümit ederek, kendimizi cömert gösterdik. Ümitlerimiz hayal kırıklığıyla karşılaştı. Hükümetin, onları derhal dağıtmaktaki ihmali sebebiyle örgütlenebilen asker kaçakları ve soyguncu çeteleri, gece gündüz demeden çalıp çırpmaktadırlar. Ve gerçek suçlular yerine, tarlasındaki çiftçiyi, dükkanında çalışan işçiyi tutuklayarak, safsatalarla bizleri, bu olayların failleri olmakla suçlamaktadırlar. Yakın zamanda Kuşhane’de bir çete, at arabalarına saldırdı. Arabaların sürücüleriyle birlikte seyahat etmekte olan Tsirabantalı bir adam ve dükkanında olduğu birçok şahit tarafından belirtilen Zaveralı başka birisi ve Hortocopili iki kişi suçlu diye tutuklandılar. Araba sürücülerinden bu kişilere karşı ifade almayı başardılar ve Counakaou’dan Apostolos Karypides’i, casus olduğu gerekçesiyle, tarlasına giderken öldürdüler.”[3]
Vicdan sızlatan karar
Maçka 1920 yılından itibaren hemen her köyünde askerin ve eli silahlı Türk çetecilerin Rumlara yönelik saldırıları altındadır. Dağlara çıkan partizanlar köylülerin can güvenliği için savaşırlar.
1921 yılının Eylül ayında Santa’yı kuşatan askerler ve Süleyman Kalfa çetesine karşı partizanlar, köylüleri korumak için 300 kadın, çocuk ve yaşlılardan oluşan insanları köylerden çıkarmaya çalışırlar. Ancak, yol üzerinde bulunan Mercan Taşı civarında askerler yolu keser. Çocuk ağlamalarıyla fark edilen köylülere yönelik kesintisiz mermi yağmuru başlatılır. Bir ara karşılıklı ateş durur gibi olur. Tam o sırada partizanlar, farklı bir güzergâh belirleyerek oradan kaçmaya karar veririler. Ancak birkaç bebeğin zamansız ağlaması, buna engel olur. Ya bütün köylü ölecek ya da birkaç bebek.
Kararı duyan anneler, yüreklerinde kopan dehşet bir fırtınayla, sesiz sedasız çığlıklar arasında saçlarını başlarını yolmaya başlarlar. Sonunda korkunç karara boyun eğmek zorunda kalıp, çocuklar boğularak öldürülür ve yola çıkılır.
Nihayet hedefledikleri sığ ormana kaçabilen Santalılar, ertesi gün köylerine doğru baktıklarında, kapkara dumanların evlerinin üzerini kapladığını görürler.
Burada bir mağaraya yerleşir ve askerlerin mağarayı kuşatmasıyla direnişe başlarlar.
Günler süren direniş sonunda askerler ve Süleyman Kalfa çetesi büyük kayıplar vererek geri çekilir.
Partizanlar affı ve Mübadele’yi kabul etmiyor
Ankara hükümeti 1920 yılında Maçka, Santa ve Yomra’daki Partizanlar için bir af çıkarır ve onlarla uzlaşmaya çalışır. Partizanlar bunu kabul etmez ve 1924 yılına kadar direnmeye devam ederler. Mübadele ile birlikte Pontos’ta kendine Rum diyen herkes Yunanistan’a gider ancak onlar bir süre bu duruma da direnirler.
Bu arada Kurtoğlu’nun grubundan ayrı savaşan bir başka partizan grubu daha vardır. Başında Kostas Çilingiroğlu’nun (“Ateşoğlu” lakabıyla ünlü) bulunduğu grup, özellikle Maçka civarında direniş örgütler. Bu grup 1922 yılının sonunda altmış üç üyesiyle yakalanarak Bayburt’ta idam edilir.
Kurtoğlu’nun başını çektiği partizan grubu ise Santalı köylülerle birlikte Mübadele anlaşmasını 1924 yılında kabul edip, teslim olmamak koşuluyla Yunanistan’a gidebileceklerini şart koşup, silahlarıyla birlikte gemilere biner ve Yunanistan’a giderler.
Yunanistan’da da hükümetin kendilerine uygun gördüğü verimli, alçak köyleri beğenmeyip, tıpkı memleketlerindeki gibi, Kuzey Yunanistan’ın dağlık köylerine yerleşirler.
Maçka ve Maçkalılar yüz yıl öncesiyle yüzleşmelidir
Evet bugün devlet adına elinde silah dağlarda, ormanlarda ‘terörist’ avına çıkan Maçkalıların öncelikle kendi tarihlerini öğrenmesi gerekiyor. Geçmişiyle yüzleşemeyenler, yozlaşırlar. Tarihte yaşanmış kavgaların, haksızlıkların sebepleri anlaşılmadan bugünü anlayamayız.
Her dönem zalimlerden yana olanlar çıkabileceği gibi -ki zalimden yana olmak kolaydır ama insanlığı bir kenara bırakmaktır- zalimlere karşı da olunacaktır.
Ancak bu yüzleşmeyi sağlamak dışarıdan birilerinin, hele hele bu tarihsel arka planı bilmeden yapılacak müdahaleleriyle sağlanamaz. Bunu başaracak olan Pontos’un bugün kendisini ne olarak tanımlarsa tanımlasın kendi insanıdır.
[1] Alexander Papadopoulus, Resmi Belgelerle Avrupa Savaşından Önce Türkiyeli Rumlar Üzerindeki Zulüm / Pontos Trajedisi 1914-1922 KARA KİTAP, Pencere Yayınları, 2013, Sayfa: 249
[2] Alexander Papadopoulus, Resmi Belgelerle Avrupa Savaşından Önce Türkiyeli Rumlar Üzerindeki Zulüm / Pontos Trajedisi 1914-1922 KARA KİTAP, Pencere Yayınları, 2013, Sayfa: 251-252
[3] Alexander Papadopoulus, Resmi Belgelerle Avrupa Savaşından Önce Türkiyeli Rumlar Üzerindeki Zulüm / Pontos Trajedisi 1914-1922 KARA KİTAP, Pencere Yayınları, 2013, Sayfa: 252-253