“Nazi Almanyasında kötülük, insanların görür görmez kötülük olduğunu anlamalarını sağlayan bir niteliğini baştan çıkarıcılığını kaybetmişti. ”[1]1
Maalesef korkulan oldu. Yüz binin üzerinde Dağlık Karabağ’ın (Ermenice Artsah) yerli Ermeni halkı çoluk çocuk yaşlı demeden ancak bavullarına koyabildikleri eşyalarıyla kendi anayurdu olan toprakları terk etmek zorunda kaldılar.[2] Geride bıraktıkları malın, mülkün ne olacağı bir tarafa, bir daha Karabağ’ı yeniden görebilmeleri bile çok zor olabilir. Aynı zamanda bölgenin kadim Ermeni tarihi külürel mirası olan onlarca kiliseyi, manastırı, anıt mezarları da nasıl bir akıbetin beklediği şu an için kestirilemiyor. Bölgeye giriş yapan Azeri askerlerinin bazılarının büyük bir vandallık örneği sergileyerek bu yapılara ates açtıklarına ve onları hırsla tahrip ettiklerine dair haberler de gelmeye devam ediyor.[3] Yaşananlar, 21. yüzyılın şu ana kadarki zaman diliminde en büyük insanlık trajedilerinden birinin doğrudan muhatabının Ermeniler olduğunu gözler önüne seriyor. Zaten 20. yüzyılın da en büyük insanlık suçlarından biri gene Ermeniler`in 1915’de kendi anayurtları olan Türkiye coğrafyasında soykırıma maruz kalmalarıyla işlenmişti. Türkiye’nin ve Kafkasya’nın en eski kadim halklarından olan Ermeniler, yüz yıl sonra yeniden başta büyük devletlerin emperyal çıkar savaşları ile bölgesel güç olma arzusuyla hareket eden Azerbaycan devlet yöneticilerinin vermiş olduğu insafsız kararlar sonucunda yeniden sonraki onlarca kuşağı etkileyecek tarihi bir tramvayı yaşamak zorunda bırakılıyor. Burada Türkiye devletini yöneten aklında Azerbaycan’a koşulsuz destek vererek siyasi sorunları çözme yöntem biçiminin insan haklarını esas alan barışçıl değil de, güçle metazoriyle kabul ettirme olduğunu görüyoruz.[4]
İlham Aliyev babasından 2003 yılında devraldığı iktidarı diktatoryal yöntemlerle şu ana kadar sürdürmekle kalmayıp ülkenin zenginliklerinin büyük bir kısmını kendi ailesine geçirdiği sıkça dile getirilen bir lider.[5] Ülke içindeki muhalif sesler de anında bastırılıyor.[6] Çok muhtemelen bundan sonra Dağlık-Karabağ’ın ne kadar zenginliği varsa Aliyev ailesine ve onun yakınlarına tahsis edilecek. Sadece demokratik kamuoyu değil, uluslararası örgütler ve kuruluşlar da İlham Aliyev’in Dağlık Karabağ bölgesinde izlemiş oldugu politikayı kınadı.[7] Bölgeyi, önce temel insani ihtiyaçlarını bile karşılayamayacak duruma askeri ablukayla getiren, sonrasında da şiddet yöntemleriyle ele geçiren Aliyev tıpkı daha önce büyük insanlık suçu işleyen Saddam Hüseyin tipi diktatörler gibi tarihte utanç verici işler yapan biri olarak yer alacak. Ne yazık ki, Türkiyeli devlet yöneticileri, iktidari ve muhalefetiyle anaakım siyasetçileri ve medyası milliyetçi ideolojik formasyonları ve inandıkları değerler nedeniyle bu insanlık trajedisini anlamaktan çok uzaklar. Demokratik Kürt hareketi, bir avuç sol sosyalist yapı ve aydın hariç bu duruma asgari insani değerler açısından yaklaşan küçük bir azınlığı geçmiyor.[8] Çok uzun yıllardır Türkiye’nin Azerbaycan’a karşı yürüttüğü, “Tek millet, iki devlet” propagandası ve aynı zamanda etkili bir güçlü siyasi akım olan emperyal pantürkist turancı görüşlerin devlet nezdinde de kabul görür olması Türkiye toplumunun önemli bir kesiminin konuya yaklaşımında şu an için etkili olmuşa benziyor. Bu kesimler için Ermeniler maalesef Türkiye’nin öz yerli halkı olarak görülmüyor ve Ermenistan ise düşman bir devlet olarak algılanıyor.[9]
Batılı devletler özellikle Ukrayna-Rusya savaşından sonra Azerbaycan’ı enerji ihtiyaçlarını karşılayabilecek bir devlet olarak gördüler. Türkiye ise jeopolitik konumuna bağlı olarak Avrupa’nın güvenlik ve mülteci sorunları nedeniyle son dönemde bağımlı olunan bir ülke oldu. Her iki durum da Batı’nın Azerbaycan aleyhine somut bir politika geliştirmesine engel oluyor. Bir de bunlara Ermenistan’ın hem coğrafi olarak Batı’nın uzağında, hem de Türkiye, Azerbaycan ve Batı karşıtı İran ile çevrili olduğu göz önüne alındığında Ermenistan’in sözlü destekler dışında şu an için herhangi bir askeri destek almasının mümkün olamayacağı anlaşılıyor. Dolayısıyla Ermenistan, kendisinden askeri anlamda çok daha üstün konumda olan ve aynı zamanda doğal gaz ve petrol gelirlerinden elde ettigi parayla ordusunu rahatça yüksek askeri teknolojiyle donatan Azerbaycan karşısında Rusya’nın korumasına muhtaç gözüküyor. 2018 yılında kadife devrim sonucunda iktidara gelen Paşinyan yönetimine kadar, Ermenistan’ın tüm devlet başkanları Rusya’nın hoşuna gitmeyecek politik tutumlar almamaya özen gösterdiler. Paşinyan ise iktidara gelmeden önce bile Ermenistan’ın Rusya’ya bağımlılığını eleştiren çıkışlar yapmıştı.[10] İktidarı döneminde de doğrudan Rusya’yı karşısına almasa bile, Ermenistan’ın Rusya’dan bağımsızlaşması gerektiğini ifade eden söylemlerde bulundu.[11] Son günlerde ise Paşinyan Rusya’yı iyice karşısına alacak girişimlerde bulundu. ABD ile yapılan askeri tatbikat[12] ve Roma Statüsü’nün kabulüyle Putin’in Ermenistan’a gelirse tutuklanabileceğine dair bir durumun ortaya çıkabilecek olması, Paşinyan’ı Rusya nezdinde istenmeyen adam konumuna sokuyor. Zaten Rusya’dan son günlerde Paşinyan’in bu konumunu onaylayan açıklamalar da peş peşe geldi.[13] Tüm bu gelişmelerin askeri anlamda Azerbaycan’ın elini iyice rahatlattığına ve Ermenistan’ı da iyice köşeye sıkıştırdığına kuşku yok.
Azerbaycan’ın bundan sonraki hamlesi Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında ulaşımı sağlayan ama Ermenistan toprakları üzerinden geçen ve Ermenistan’ın İran ile sınırını oluşturan Zangezur koridorunu bir oldubitti ile ele geçirmek olabilir. Aliyev 2021 yılında 2020 Kasım ayında Dağlık Karabağ’daki savaşı sonlandıran ateşkes antlaşmasının 9. maddesinin Zangazur koridoru ile ilgili maddesinin doğrudan Nahçıvan ile Azerbaycan’ı bağlayacak bir Nahçıvan koridorunun oluşumunu sağladığını iddia etti.[14] Daha sonraki açıklamalarında da Azerbaycan’ın gerekirse zor kullanarak Zangezur koridorunu Azerbaycan’a katacağını söyledi.[15] Böyle bir durum askeri olarak mümkün gözükse de doğrudan Ermenistan toprak bütünlüğüne karşı bir girişim olacağından ve aynı zamanda İran’ın da çıkarlarına aykırı bir durum teşkil ettiğinden şu an için gerçekleşmesi pek mümkün gözükmüyor. Gene de gerek Türkiye’de gerekse Azerbaycan’daki pantürkist çevrelerin şimdiden bu yönde taleplerde bulunduğunu ve dünyada yeniden emperyal güçler arasında çatışmalı sürecin giderek artma eğiliminde bulunduğu göz önüne alınırsa, böyle bir askeri girişim olasılığı yok diyemeyiz.[16]
Ermeni halkının şu an yaşadığı büyük trajediyi biraz olsun hafifletmenin yolu, öncelikli olarak Ermeni halkı ile empati kurmaktan ve dayanışmadan geçiyor. Demokrat, sol siyaset yapıcılarına ve aydınlara düşen görev hem Türkiye’de hem de Azerbaycan’da devletin ürettiği ve halklarına zorla dayattığı şoven milliyetçi ideolojiye karşı durmaktır. Bunu yaparken de, Ermeni halkının geçen yüzyılda yaşadığı büyük acıyı göz önüne alarak, olayın insani boyutu öne çıkarılmalı, siyasi sorunları barışçıl yöntemlerle çözmenin dışında bir alternatifin halkların yararına olmadığı yüksek perdeden anlatılmalıdır.
[1] Hannah Arendt’in Kötülüğün Sıradanlığı kitabından alıntı.
[2] Nagorno-Karabakh: Armenia says 100,000 refugees flee region – BBC News
[3] Azerbaijanis destroy monument and khachkar commemorating Karabakh liberation war in Ukhtadzor village (news.am)
[4] Cumhurbaşkanı Erdoğan: Karabağ Azerbaycan toprağıdır – Son Dakika Haberleri (trthaber.com)
[6] Nagorno-Karabakh: the conflict between Armenia and Azerbaijan is not over | openDemocracy
[7] Lachin Corridor Must Be Reopened for Humanitarian Aid, Security Council Hears, as Speakers Urge Armenia, Azerbaijan to Normalize Relations | UN Press
[8] 123 hak savunucusundan Dağlık Karabağ için çağrı – Evrensel
[9] Katliamın izleri gün yüzüne çıkıyor: Karabağ’da 500’e yakın asker ve sivilin kalıntıları bulundu – Türkiye Gazetesi (turkiyegazetesi.com.tr)
[10] Opposition Over Russian-Armenian Air Defence | Institute for War and Peace Reporting (iwpr.net)
[11] We can’t rely on Russia to protect us anymore, Armenian PM says – POLITICO
[12] US completes joint military exercise in Armenia | Military News | Al Jazeera
[13] Russia tells Armenian PM: you are making a big mistake by flirting with West | Reuters
[14] Yerevan Refutes Aliyev’s Claim of Establishing Nakhichevan Corridor – Asbarez.com
[15] Ilham Aliyev`s interview with Azerbaijan Television » Official web-site of President of Azerbaijan Republic
[16] Iran-Azerbaijan: What is behind the recent tensions? | Middle East Eye