Mustafa Durmuş – Diğer Yazılar
Bu yılın Haziran ayının ikinci haftasından itibaren küresel ekonomiye damgasını vuran şey küresel borsalarda ve temel meta fiyatlarındaki sert dalgalanmalar (daha ziyade inişler biçiminde), oldu. Çin’de başlayan sert borsa düşüşleri diğer Asya ülkelerine, Avrupa’ya ve ABD’ye kadar tüm borsalara ve döviz piyasalarına yayıldı.
Borsa düşüşleri büyük çapta panik satışla birlikte geldi. Bu gelişmelerin sonucunda Çin hükümeti faiz oranlarını düşürdü, parasını devalüe etti ve piyasalara 236 milyar doları bulan[1] bir destek sağladı. Fed ise muhtemelen bu Eylül ayında yükseltmeyi planladığı temel faiz oranı kararını gözden geçirecek ve bir kez daha faiz artırımını en azından yılsonuna kadar erteleyecek[2]. Avrupa bölgesinde ise ‘miktarsal kolaylaştırma’ uygulamaları tam gaz devam ediyor.
Küresel bir ekonomik durgunluğun uzunca bir süredir devam ettiği ve giderek kalıcı hale geldiği, yeni bir finansal kriz riskinin her gün arttığı, başta Orta Doğu olmak üzere, Rusya ve Uzak Doğu’da savaş senaryolarının konuşulduğu bir dönemde başta borsalar olmak üzere finans piyasalarındaki bu sert iniş çıkışlar nasıl yorumlanmalıdır? Küresel borsalar neden bu kadar dalgalanıyor? Borsa ile reel ekonomi arasındaki karşılıklı etkileşim ya da ilişki nedir? Bu çalkantı devam edecek mi? Bu gelişmeler küresel kapitalizmin çöküşünün işareti midir? Bu gelişmeler aralarında Türkiye’nin de bulunduğu yükselen ekonomileri nasıl etkileyecektir? Bu gelişmelerin ne tür politik sonuçları olabilir? Bu ve benzeri soruların yanıtlarını bu üç parçalık yazı dizisinde aramaya çalıştık.
21 Ağustos Cuma günü Çin borsaları 2007’den bu yana en sert düşüşü yaşadı. Zero Hedge’nin verilerine[3] göre, Chinese Shangai Index 300 % -8,8, Chinext % -8,1 ve Shenzen Composite % -7,7 oranında düştü.
Çin borsalarındaki bu sert düşüş diğer Asya borsalarını da etkiledi ve Asya’da benzer düşüşler gerçekleşti: The ASX 200 % – 4,1, Japon Nikkei 225 % – 4,6, Hong Seng % -5,2 düştü.
Aslında Çin borsalarındaki bu inişin öncesi var. Örneğin Temmuz başı itibariyle borsalar 12 Haziran’daki zirvenin ardından % 30’dan fazla düşüş göstermişti[4]. Aşağıda Grafik 1[5] Shangai Composite Index’te 12 Haziran’dan bu yana ortaya çıkan sert düşüşleri gösteriyor.
Panik satışlar…
Çin borsalarındaki bu sert çakılma beraberinde, başta Çin ve ABD olmak üzere Avrupa ve ‘yükselen ekonomiler’ olarak tabir edilen azgelişmiş ülke piyasalarında görülmemiş bir panik satışa (selloff) neden oldu. Finansal yatırımcıların yaşadığı şok ve güven eksikliği her yerde hissedilmeye başladı. Büyük çaptaki satışlar sonrasında örneğin Dow Jones en yüksek zararını yaşarken, aşırı bir hassasiyet tüm sisteme yayıldı.
Çin borsalarında başlayan satışlar hızla Asya’ya yayıldı ve Avustralya 2009’dan bu yana en büyük düşüşünü yaşarken, Japon Nikkei % 4 düştü. Satış dalgası yeni hafta başında ABD’yi sardı ve ABD borsaları son dört yılın en büyük satışına tanık oldu. Dow Jones 1000 puan kadar düştü. Hem S&P 500 hem de Nasdaq en yüksek düzeylerinden % 10 gerilediler. Her üçü de düzeltme alanında kaldılar. S&P 500 geçtiğimiz Ekim’den bu yana en düşüğü gördü, % -3,12 düştü. Londra’da FTSE 100 Index 74 milyar pound değer yitirdi. Avrupa’da EuroStoxx % -3,26 ve DAX % 2,95 ve CAC % -3,19 düştü. Avrupa borsaları 2011’den bu yana en kötü günü yaşadılar. S. Arabistan borsasındaki düşüş ise % -7 oldu. Aynı günlerde Türkiye’de BIST 100 % 5 düşüş gösterdi.
Piyasalardaki alt üst oluş Avrupa’da büyük çapta satışlara neden olurken, ilave olarak ABD’de, New York Borsası kâğıtlarının her hangi bir fiyat indikasyonu olmaksızın da satışa sunulabilmesine imkân veren ve çok nadir kullanılan ‘Rule 48’in gündeme gelmesine neden oldu[6].
Küresel borsalarda 24 Ağustos Pazartesi günü ortaya çıkan sert düşüşler 1987’deki ‘Kara Pazartesi’ çağrışımını yaptırdı (o gün Dow Jones % 22 düşmüştü).
Pazartesi şokunun ardından ‘CBEO’s Vix Volatility Index’ olarak bilinen ve yatırımcının endişelerini yansıttığına inanılan ‘hassasiyet endeksi’ % 42 yükseldi ve 39.77 oldu. Oysa endeks 20’nin üzerine çıktığında yatırımcıların ciddi olarak endişe duymalarından söz edilir[7].
Milyarlarca dolarlık zarar…
Bu büyük çaplı yaygın satışlar ve sert inişler küresel finans piyasalarında yüzlerce milyar dolarlık zararın oluşmasına (finansal servet kaybına) neden oldu. Örneğin Çin’in Shangai Borsası’nda bir gündeki % 8’in üzerindeki düşüş ile tüm bir yılda elde edilen kazanç bir anda yok oldu.
Milyarlarca dolarlık borsa zararı, Çin’den başlayarak, Asya ve Avrupa’dan devam ederek ABD’yi de içine aldı. ABD’de panik sadece borsa hisselerinde değil, ABD hazine bonolarında da yaşandı. Nisan ayından beri ilk kez 10 yıllıkların getirisi % 2 düştü[8]. Şekil 1’den de görüleceği gibi 14 Haziran’dan bu yana borsalardaki bu gelişmeler sonucunda zarar tek başına ABD’de 2,2 trilyon dolar ve dünyada toplamda 12,5 trilyon dolar oldu (dünya gayri safi hâsılasının yaklaşık % 17’si)[9].
Avrupa borsaları ise 2008’den bu yana en büyük zararı yaşıyor. 18 ülkeyi kapsayan ‘Pan European Stoxx Index’, 24 Ağustos Pazartesi sabahı % 6 düştü[10]. Aşağıda Grafik 2, 21-24 Ağustos tarihlerindeki borsa düşüşlerini gösteriyor.
Küresel borsalardaki bu çalkantılar ana akım gazetelerin birinci sayfalarına da yansıdı. Örneğin muhafazakâr The Daily Telegraph: “Kara Pazartesi yeni bir finansal kriz riski demektir!” şeklinde başlık atarken liberal The Independent :“Piyasalar dibe vuruyor!” teşhisini koydu. The Guardian’ın ekonomi editörü L. Elliot’a göre ise çöküş sadece Çin ile ilgili değil, aynı zamanda merkez bankalarının teşvik paketlerine son verilmesine ilişkin hazırlıklarından piyasaların duydukları endişelerle de ilgili. Elliot’a göre borsaların çakılması 2007’nin aksine açıkça görülür nitelikte. Çin, miktarsal kolaylaştırma ile coşan küresel piyasalardaki satışın tetikleyicisi oldu[11].
Hammadde ve temel meta fiyatları çakıldı…
Satışlar sadece borsayı değil, bir süredir çalkantı halindeki petrol, hammadde ve diğer temel meta fiyatlarını da vurdu. Enerji ve ağır metal fiyatları 2000 yılından bu yana en düşük düzeylere geriledi. Örneğin petrol fiyatları son 6 yılın en düşüğünü gördü. Texas Petrol’ün varili 40 dolara, Brent ise 45 dolara kadar geriledi. Tüm Arap ülkelerindeki borsalar çakıldı. Demir cevheri, çelik ve nikel sırasıyla son 6-9 yıldır en düşük düzeylerinde ticarete konu oldular.
Aşağıda Grafik 3’ten de görülebileceği gibi bu tür metalardan oluşan ‘Bloomberg Commodity Price Index’ 2011’den bu yana % 40 geriledi. Ayrıca Tüm Asya bölgesinde ulusal paralar % 8 ila % 27,3 arasında yani ciddi bir oranda değer kaybettiler[12].
2008 krizi sonrasında inşaat ve finansal balonlara dayalı bir büyüme stratejisi uygulanan Çin ekonomisinde en önemli aktör, tipik bir devlet kapitalizmi olma özelliğinin de bir göstergesi olarak, kuşkusuz devlettir.
Nitekim Haziran’dan bu yana yaşanan inişlerle değerinin % 41’ini birini kaybeden (5 trilyon dolar) başta Chinese Shangai Index[13] olmak üzere borsalara devlet bir kez daha müdahale etti.
Çin Hükümetinin ilk müdahalesi piyasalara Haziran’dan bu yana 236 milyar doları bulan destek vermek (borsaların % 9,2’sine denk )[14] ve yerel yönetimlere ait özel emeklilik fonlarının % 30’unu borsadan alım yapmada kullanmalarına izin vermek biçiminde oldu. Bu arada Tayvan açığa satışı (short selling) yasakladı[15]. Çin hükümeti para birimi olan yuanı devalüe etti. Küçük faiz oranı indirimlerine başvurdu, Böylece son 9 ayda faiz 5 kez indirilmiş oldu. Çin Merkez Bankası ayrıca ticari bankaların rezerv tutma gerekliliği % 0,5 puana kadar düşürdü[16]. Böylece yatırımcılar, ucuz para ile daha fazla hisse senedi alabilmeleri yönünde teşvik edildiler. Çin Merkez Bankası para basmayı hızlandırdı. Yani miktarsal kolaylaştırma benzeri bir yola başvurdu.
Bu politika, baştaki hatanın, yani daha fazla hisse senedi vs satın alma biçimindeki, tekrarlanması anlamına geliyor. Zira yatırımcılar satışa geçtiğinde sorun daha da büyüyecektir. Bu yüzden Çin hükümeti satışları zorlaştıran önlemlere başvurdu. Örneğin bir şirketin hisse senetlerinin % 5’inden fazlasına sahip olan yatırımcılar bu hisseleri 6 ay boyunca satamayacaklar[17].
Ancak 236 milyar dolarlık kurtarma paketi ve devalüasyon bırakın borsaların toparlanmasını sağlamayı, borsalardaki çalkantıların dahi önüne geçemedi. Nitekim bu gerçeklik Fed ve ECB tarafından da görüldüğü için Fed Başkanı Yellen ABD ekonomisindeki sıkıntılı durumun faiz artırımı lehindeki argümanların gücünü azalttığı görüşünü dillendirirken, ECB uygulamakta olduğu miktarsal kolaylaştırmanın daha da genişletileceğini ilan etti.
‘Kara Pazartesi’nin ardından Çin Hükümeti’nin ilan ettiği tedbirler ve Çin Merkez Bankası’nın 1 yıllık borçlanma faizini % 0, 25 düşürerek % 4,6’ya çekmesi sonucunda Salı günü ABD ‘Futures Index’ açılışta 600 puanlık bir sıçrama yaptı. Avrupa Stoxx 600 % 4 yükselirken, Fransız, Alman ve İngiliz borsaları da % 3,5 – 4,5 oranlarında yükselişler gösterdi. Buna karşılık bu önlemler Çin ve diğer Asya borsalarının toparlanması için yeterli olmadı. Shangai Composite % 7,6 düştü. Japon Nikkei’deki düşüş % 4 oldu[18].
ABD’deki Dow Jones Industrial Index’deki yükselişin asıl nedeni ise Fed’in piyasaya daha fazla nakit aktaracağını sözü oldu. Böylece finansal seçkinler zararlarının önemli bir kısmını kurtardılar.
Her ne kadar alınan önlemlerle borsalar sakinleşmiş gibi gözükse de bu aldatıcı bir durum. Zira borsalar hala kâr ve diğer kazançlara nazaran aşırı değerli durumda. Örneğin ABD’de S&P 500’de yer alan büyük şirketlerin borsa değerlerinin kârlarına oranı (fiyat/gelir rasyosu) 10 yıllık ortalama ve enflasyona uyarlı olmak üzere tarihsel ortalamasının % 25-30 üzerinde seyrediyor. Yani borsanın sert inişi için hala zemin var. Bu özellikle de Fed faiz oranlarını artırırsa söz konusu olacaktır[19].
Nitekim Eylül başında küresel satışlar tekrar arttı. Satış sonrasında Çarşamba günü Çin Shangai Composite Index % 3,66 düştü. ABD’deki üç büyük borsa endeksinin ortalama kaybı % 3, Japon Nikkei’nin % 3,8 ve İngiliz FTSE’nin % 3 oldu. Böylece büyük borsalar 2015 başından bu yana üçüncü kez çakıldılar. Salı günü Dow Jones Avarege (% – 2,84) ve S&P 500 (% – 2,94) , 2009 yılından, Nasdaq (% – 2,96) ise 2011’den bu yana ayın en kötü gününü yaşadılar (Grafik 4[20]). Dow Jones günü 470 puan geride kapatırken, Nasdaq 2015’in tüm kazanımlarını yitirdi
Petrol ve temel meta fiyatları düşüyor…
Benzer bir düşüş ham petrol fiyatlarında yaşandı ve ham petrol fiyatları % 7,7 düşerek varili 45,41 dolar oldu. Paralel bir biçimde ‘Petrol Vadeli İşlem Piyasası’ (futures) değer kaybetti. Zira petrol stokları devasa arttı. Öyle ki 28 Ağustos haftasında stoklarda 32,000 varil artış beklenirken, bu artış 7,6 milyon varil olarak gerçekleşti. Petrolün varili 45,4 dolara (% 7,7’lik bir düşüş) gerilediğinde ‘US Crude Futures’ alım satımı % 10 düştü[21].
Bu gelişmeler hemen yatırımcı hassasiyet endekslerinde yansı buldu. ‘CBOE’s Ham Petrol Hassasiyet Endeksi’ Salı günü % 10 yükselirken[22], Wall Street’in ‘korku tartısı’ olarak bilinen ‘CBOE’s Volatility Index’ 10,45 puan yükseldi ve 24 Ağustos tarihinde zirve yaparak 53.29 oldu (oysa bu endeksin uzun dönem ortalama değeri sadece 20’dir)[23].
Bu göstergelerdeki kötüleşmeler, başta Çin olmak üzere ABD ve Avrupa ekonomisindeki gelişmeleri anlatan diğer başka göstergelerdeki kötüleşmelerle birlikte oluştu.
Çin’deki iki endeksle ilgili kötü haber borsaları tekrar çalkalandırdı. ‘Manufacturing Purchasing Manager’s Index (PMI)’ Temmuz’daki 50 seviyesinden Ağustos’ta 49,7’ye geriledi. Keza ‘Caixin Merkit Manufacturing PMI’, 2009 Mart’ından bu yana en geriye düşerek 47,3 oldu[24].
Çin’deki olumsuz göstergelerin yanı sıra ABD imalat sanayine ait büyüme verilerinin de olumsuz gelmesi (son iki yılın en düşük büyümesi) bu gelişmede etkili oldu.
ABD ‘Tedarik Yönetimi Enstitüsü’nün (ISM) son raporuna göre, ABD’de ‘Ulusal Reel Üretim Faaliyeti Endeksi’ Temmuz’da 52,7’den Ağustos’ta 51,1’e geriledi. Bu durum 2013 Mayıs ayından bu yana en düşük seviyeye tekabül ediyor. ‘Yeni Sipariş Endeksi’ de Mayıs 2013’ten bu yana en düşüğe, 56,5’ten 51,7’ye geriledi. ‘Ödenmiş Fiyat Endeksi’ 44,0’dan 39,0’a ve ‘İstihdam Endeksi’ 52,7’den 51,2’ye (Nisandan bu yana en düşük seviye) geriledi. Keza ‘İthalat Endeksi’ Ocak 2013’ten bu yana en düşüğe geriledi[25].
Avro bölgesi reel üretim büyümesi her türlü desteğe rağmen Ağustos’ta zayıf kaldı. Üstelik 1 Eylül günü açıklanan bu veriler, aylık 60 milyar avroluk miktarsal kolaylaştırma ve % 0,2’lerde gezen enflasyona rağmen ortaya çıktı. Ayrıca ‘Markits’s Final Manufacturing Purchasing Manager’s Index’ 52,3’e geriledi. Keza bölgede simetrik bir gelişme yok. Hollanda, İrlanda ve İtalya’da veriler kötü ama Almanya’ imalat sanayinden gelen iyi veriler bölge ortalamasının düzelmesini sağlıyor[26].
[1] Kana Nishizawa, “China’s Stock-Rescue Tab Surges to $236 Billion, Goldman Says”, http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-09-08/china-s-stock-rescue-tab-surges-to-236-billion-goldman-says, 8, September 2015 .
[2] Nitekim ABD’de vadeli işlemler piyasası simsarları arasında yapılan bir anketten çıkan sonuca göre borsa simsarlarının sadece % 28’i Fed’in 17 Eylül’de faiz artırımına gitmesini beklerken, % 59’u faiz artırımının Aralık’ta olacağına inanıyor. Bkz. Mark Barton, “Charting the Markets: China Rebounds as Trade Data Disappoints”,
http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-09-08/china-stocks-rebound-but-trade-data-disappoints
8 September 2015.
[3] www.zerohedge.com, 24 August 2015.
[4] Jack Rasmus, “China’s Stock Bubble Bursts”,
https://zcomm.org/zcommentary/chinas-stock-bubble-bursts, 11 July 2015.
[5] Enda Curran, “China’s Managed Markets, Steering Through a Slowdown”, http://www.bloomberg.com/quicktake/content/uploads/sites/2/2015/08/QT-China-Markets0825-01.png, 26 Aug 2015.
[6] Ben Walsh Business Reporter, “The Huffington Post, 5 Reasons Stocks Are Tumbling Worldwide On ‘Black Monday’ Or actually, four reasons and a shruggy face”, 24.08.2015.
[7] Rob Sewell, “Stock market meltdown: Harbinger of new world slump”, http://www.marxist.com/stock-market-meltdown-harbinger-of-new-world-slump/print.htm, 26 August 2015.
[8] Barry Grey, “As global selloff deepens, US stock market teeters on edge of collapse”, http://www.wsws.org/en/articles/2015/08/25/econ-a25.htm, 25 August 2015.
[10] Walsh, agm.
[11] “China’s ‘Black Monday’ sends markets reeling across the globe – as it happened”, http://www.theguardian.com/business/live/2015/aug/24.
[12] Michael Roberts, “The emerging market crisis returns”, https://thenextrecession.wordpress.com/2015/08/01/the-emerging-market-crisis-returns.
[14] Age.,
[15] Tyler Durden, “The China Stock Market Collapse: Summarizing The “Black Monday” Carnage So Far”, http://www.globalresearch.ca, Global Research, August 24, 2015, Zero Hedge 24 August 2015.
[16] “China has cut interest rates for fifth time in nine months, Associated Press with CNBC.com” , http://www.cnbc.com/2015/08/25/china-cuts-1-year-lending-rate-to-46-lowers-reserve-requirements-for-banks.html.
[18] Jenny Cosgrave, “Dow futures spike above 600 points after selloff”, http://www.cnbc.com/2015/08/25/wall-street-set-to-bounce-after-historic-selloff.html.
[19] Michael Roberts, “Getting out of the Jackson Hole”, https://thenextrecession.wordpress.com/2015/08/31/getting-out-of-the-jackson-hole.
[20] Evelyn Cheng, Jenny Cosgrave, Fred Imbert, “Stocks close nearly 3% lower: CNBC Special at 7pm ET”, http://www.cnbc.com/2015/09/01/wall-street-set-for-more-selling-as-china-data-weigh.html.
[21]“Oil futures sink 10% as crude inventories rise”, http://www.cnbc.com/2015/08/31.
[22] Agm.
[23] Caroline Valetkevitch, “China fears drive down stocks and oil, fuel turmoil”, http://www.reuters.com/article/2015/09/01.
[24] Oil futures, agm.
[25] “US manufacturing sector growth slows in August: ISM”, http://www.cnbc.com/2015/09/01/ism-manufacturing-index-hits-511-in-august-construction-spending-up-07-in-july.html, Reuters.
[26] “Euro zone factory growth eases in August despite modest price rises – PMI”, http://www.reuters.com, 1 September 2015.